
HOW DID THE VIỆT CỘNG BURN BOOKS
FROM THE REPUBLIC OF VIETNAM?
Author: SONG THAO
In May 2018, author SONG THAO (www.songthao.com) wrote:
In the final days of May, 43 years ago, it was a time of book persecution for the people of South Vietnam. As soon as the Communists seized Saigon, they hastily ordered the confiscation of all South Vietnamese books and newspapers, which they labeled as "decadent and reactionary culture." They mobilized groups of young students, bringing hand carts to search houses and collect books for burning, while we watched with horrified, helpless, and sorrowful faces. I found an article by an anonymous author on the internet commemorating these innocent books that were burned: "Because the books of that time shared the same fate as people. They too had to flee, hide, and seek shelter. They also became orphans, separated from their groups, shattered, devastated, and lost. Whatever fate befell the South Vietnamese people, the same befell these books. Some were lucky to escape. I had a nephew who was 6 or 7 years old at the time. When evacuating in 1975, he only brought his schoolbag and picked up a psychology textbook I had written back then. Several years later, he returned it to me. It was both touching and amusing. The less fortunate ones became fuel for the book burning. The unlucky ones became paper for wrapping morning rice cakes. The unfortunate ones became toilet paper. It was an unprecedented exodus where the pursuers were merely 12, 13-year-old children. Uncle Ho's dutiful children. They pushed these innocent children onto the streets. Wearing red scarves, they shouted and cheered as if hunting thieves or criminals. They searched thoroughly, beat drums, and sang as if it were a victorious army's campaign. Every family feared these scenes, and thus books became the first sacrifice."
Nearly all civilized humanity considers book burning a barbaric act. Yet this vicious book burning campaign was enthusiastically promoted by the entire state propaganda system. The Saigon Giải Phóng newspaper, in its May 25, 1975 issue, reported the event: "On May 23, 1975, across many streets of Saigon, the 'campaign spirit' was extremely intense: 'Groups of young men and women marched through the streets, shouting slogans denouncing decadent, rootless, reactionary foreign culture. Leading the way was a loudspeaker truck with a long banner reading: 'Youth, Student, and Pupil Shock Force for Eliminating Pornographic and Reactionary Culture'. Following behind were students arranged in rows of seven or eight, departing from the city's youth self-defense force headquarters at 4 Duy Tân. The parade stretched for kilometers, with everyone carrying a banner. Immediately after the street march of tens of thousands of young guards, citizens and bookstores handed over to District 7 team a quantity of decadent and reactionary books and newspapers, totaling thirteen hand carts. Additionally, bookstalls along both sides of Lê Lợi and Công Lý streets voluntarily cleared out and surrendered their stock. On Hai Bà Trưng street, three bookstores voluntarily handed over more than twenty books. Notably, on the same day, May 22, 1975, Phúc Bài bookstore at 186 Nguyễn Thiện Thuật, Saigon voluntarily handed over four thousand books of various types to the Association for Eliminating Decadent and Reactionary Culture."
Also in Saigon Giải Phóng newspaper, in its October 24, 1976 issue, underground journalist Cung Văn rallied:
Those books, don't hope to rise again
For the people, with sticks in hand
Eliminate the root, destroy their venom
Strike till the end, strike them round and round.
According to writer Trần Hoài Thư, the book burning as witnessed by foreigners was mentioned in "Saigon Diary 1975" by Walter Skrobanek, Director of a charity organization, who recorded on May 23, 1975: "This morning, foreigners were once again forbidden from entering the city center. White people who attempted to do so by car or on foot were turned away without explanation... Siriporn also asked about the reason for restricting foreigners from the inner city, especially Tự Do street. Shrugs. By evening, two versions circulated in the center about why the restriction was in place: burning of reactionary books or a tense meeting between representatives of two Catholic factions... Revolutionary students who attacked religious beliefs also knocked on Ariel's door to collect reactionary and pornographic literature. Ariel's sister didn't let them in, explaining only that she couldn't read. According to our staff's reports, Vietnamese-Chinese literary works like 'Romance of the Three Kingdoms' were classified as decadent culture, along with American news magazines like 'Time'. If only these students knew that works like Kim Vân Kiều were being revived in North Vietnam and interpreted as literary criticism of the anti-feudal movement. It was said that a major book burning would take place on May 31."
Scholar Nguyễn Hiến Lê, who had many books published in the South, recalled: "One of the first actions of the authorities was to destroy all publications (books, newspapers) of the puppet regime's Ministry of Culture, including translations of Lê Quí Đôn's works, poetry by Cao Bá Quát, Nguyễn Du; French, Chinese, and English dictionaries were also burned... The Department of Information and Culture issued directives for each district to send youth to inspect houses for reactionary and decadent books to collect for burning. These young people mostly didn't know foreign languages and barely read Vietnamese books, so asking them to censor was bound to result in mistakes. They entered each house, taking any French or English books regardless of type; for Vietnamese books, they collected all novels regardless of content. That time, quite a lot of books in Saigon were burned. It was said that decadent and martial arts novels filled up a district information chief's room, and years later he called people to sell them at high prices. My friend Vương Hồng Sển, who had many rare and valuable ancient books, was very worried and angry, wrote to the Department of Information and Culture with bitter words asking to keep his library, saying he would die with his books if not allowed. A reader made a list of my works that he had at home and brought it to the Department of Information to ask which ones he could keep, but the staff member didn't even look at the book titles, just waved his hand saying: 'Destroy all, destroy all.'"
The people of Saigon couldn't possibly "destroy all." They tried every way to save their books. At that time, I painfully stood looking at my bookshelf that I had carefully collected since my high school days. It contained thousands of volumes, not just a few. Though not as impressive as the famous libraries of Teacher Vương Hồng Sển and other cultural figures, they were still my flesh and blood. After risking hiding some in the ceiling, I used the rest as fuel for cooking. At least the books could cook a pot of rice! My house was in an alley then, so the "red scarf heroes" seemed hesitant to venture in. They targeted street-front houses to quickly meet their quotas. Many people left books and newspapers by the roadside or in hidden bushes for anyone who wanted to take them. It was still a way to save books, like a poor mother or an abandoned woman leaving a newborn on the street to give their child a chance to live.
Writer Ngọc, who was still in primary school in 1975 and a great book lover, recalled her family's book-saving story: "Growing up during the cultural inventory campaign, I should have suffered the same knowledge blackout as many Vietnamese children at that time, but fortunately, I lived in Tân Quý area, which had a disabled veterans' village and housing for civil servants and officers. Most people shared similar circumstances, so they protected each other, and ward officials were also conciliatory. The inventory team included many of my mother's former students, so although they knew our house was famous for having the largest library in the area, they looked the other way out of regret, only listing a few old textbooks without confiscating them. Neighbors and teachers, seeing this, brought more books to take refuge at our house. My mother, being cautious, still locked the books carefully despite the assurances. We had an iron cabinet, like a locker from a stadium, reaching to the ceiling. My mother stuffed all books and magazines in there, from Văn and Bách Khoa magazines, ancient Chinese books, pre-war literature, Tự Lực Văn Đoàn works, to authors labeled as reactionary like Nguyễn Mạnh Côn, Nguyễn Thụy Long, Mai Thảo, Chu Tử, Duyên Anh, Nguyễn Mộng Giác, Ngô Thế Vinh, Vũ Hoàng Chương, Nhất Tuấn, Nguyên Sa, Trần Dạ Từ, Phạm Công Thiện, Túy Hồng, Nhạ Ca, Thụy Vũ... A teacher even brought over an entire collection of Quỳnh Dao. My mother locked the cabinet and warned us not to take books out to read carelessly in case someone saw them, telling us to say the cabinet lock had been broken for a long time if anyone asked. Of course, we siblings couldn't resist our curiosity. When our mother went teaching, we'd open the cabinet and read voraciously, watching the time to collect and lock everything away before she returned. As for the Thời Nay bi-monthly magazine, due to its large quantity (two issues per month for fifteen years) and being the most beloved publication, my mother reserved a very special and safe place for it. South Vietnamese people surely remember the garde-manger, what Northerners call a food cabinet, with two compartments on top, two cabinet doors, a middle shelf for bottles and jars, and a spacious bottom section probably meant for large containers, with a door - this became the hiding place for our family's Thời Nay collection. The inventory team, even if they came in, probably wouldn't think to check this compartment usually used for fish sauce, pickles, etc."
The resilience of Saigon's people proved effective. Just over a month later, old books reappeared on sidewalks, laid out on plastic sheets by people who had no other means of livelihood. They sold them very cheaply. Customers included soldiers from the North. The "decadent" culture was actually much appreciated by these socialist individuals. One of the people selling books on the sidewalk was Mr. Khai Trí. His bookstore and publishing house warehouses had been full of books when Saigon fell. Some were looted by people, but a large portion was confiscated and burned. According to writer Nhật Tiến, after losing millions of books from his warehouse, Mr. Khai Trí joined the ranks of sidewalk book sellers. He displayed a few children's books that he himself had published!
Saigon's people treated books like their own children, coming together to save them. Each book lover had their own way of saving books. But I think no book lover was as heroic as the character in Khuat Dau's short story "Mourning for Books." He was passionate about books, especially rare ones. "He loved books like others loved antiques. Whenever he heard about precious books somewhere, he would seek them out even if it meant spending money on travel and paying a large sum to 'welcome' home these jewel-like items - he dared to go all out to satisfy his passion. Like the Dictionary by Paulus Của, reportedly a first edition from some highly respected northern scholar, my uncle had to journey all the way to the distant Thủ Dầu Một to buy it at all costs. The purchase of that book not only cost him several gold pieces but also left him bedridden, barely surviving an illness. The book was so old it seemed a thousand years old. More than an antique collector, my uncle had to spend additional money and especially time pleading with and patiently waiting for a bookbinder to rebind it. At this point, the book was like a critically ill patient to him, and the bookbinder like a doctor. When the bookbinder took the book apart, he felt pain as if his own innards were being pulled out. He anxiously followed each stitch, held his breath watching the cutting and cover-making process. When the book was renewed, healthy and beautiful, he hugged it to his chest like a mother embracing her small child just saved by a doctor. He thanked the bookbinder profusely, gave him a large bill, and generously refused any change. Bringing the book home, he spent an entire session just admiring it, forgetting even his meal until my aunt had to remind him." Those were the ancient books.
With new books, he would buy two copies of each - one for reading and lending, one for keeping in the cabinet. He wanted the stored copy to remain pristine, with its edges intact. I wonder if anyone still remembers books printed in the old days. The edges weren't cut, pages still attached to each other. Whether this was to prevent sneaky reading or for some other reason is unclear. To read, one had to use a knife to separate these attached pages. The knife had to be very sharp to avoid ragged edges. Being this protective of books wasn't enough - for him, reading was a... ritual. "For him, reading was a way to connect with extraordinary souls, so one must first bathe thoroughly, dress properly, 'prepare oneself' like a Christian kneeling before God, like a monk bowing before Buddha's altar. Clean not just in body but also in spirit. Meaning no anger, sadness, or impure thoughts should linger in the mind, even slightly. Only reading in the peaceful midnight hours or near dawn. Reading with incense mixing with the musty smell of paper and ink, the fragrance of night dew or the gentle scent of rain. Reading was opening one's soul to let the breath of books fill the sails of one's small boat crossing the vast ocean of knowledge."
That May, his books met the same fate as all others. He pondered, not how to save the books, but how to give them a death worthy of his love and respect. After many sleepless nights, he devised a way to give the books a courageous death. He would burn them himself. "It was a windless May night. Trees slept silently. Stars seemed to dissolve in the hazy sky. My uncle performed the book burning ceremony as dramatically and nobly as Huan Cao giving calligraphy in prison. He wore all white, planted a torch in the ground, mumbled prayers, and bowed once in each of the four directions. Then he took the burning torch and placed it in the middle of the tower. Decisive and resolute like samurai plunging swords into their bellies. The fire caught quickly, shooting up to the tower's peak within moments. The smell of ink and paper rose. The sound of book covers twisting. The trembling whispers of warping pages. Fire poured out like from a volcano's mouth. Fire embraced the books, kissing violently with burning lips. Finally, the tower of books glowed red like an inverted heart. My uncle sat cross-legged, maintaining a nobly calm expression. Not a tear, even from the stinging smoke."
The books he painfully burned by his own hand became ash heaps lying still like corpses. To him, these ashes were still books. He had boxes made to hold these ashes. All the names of burned books were written on memorial tablets, arranged in the now-empty bookcase. The bookcase had become a cemetery. He wore a white headband, lit incense, prayed respectfully, his mouth uttering sobs: I am the sinner. Surely the sin of failing to protect the books. From then on, he ate little, slept little. He often took down the tablets to gaze at for hours as if reading books. Each tablet reminded him of the cover color, text, illustrations, and contents that only he could remember. Then he stopped eating and sleeping, his body withering and turning ashen. "The final evening as I massaged his legs, I heard him ask, how do I look, child? I said, grandfather, you should eat some porridge, you look very thin. No, he said, how is my skin, has it turned the color of earth yet? Not knowing what earth-colored skin looked like, I guessed, not yet, grandfather. Earth-colored means death is near, child, he said. I had intended to leave the books to you, but heaven's plans prevail over ours. Please keep the cabinet and shelves for me. Hearing him speak, I saw his skin truly resembled the pale, cold earth color of cemeteries. His was the skin of someone long dead but unburied. Perhaps he had died that night. His soul had followed the souls of books in smoke to heaven. How long until this noisy land full of impurity and hatred would again have people and books who cherished and respected each other so. Only now did I deeply feel his pain of losing books. Just as I let go of his hand, he stopped breathing. He died gently like closing a book. In total, he had mourned for the books exactly one hundred days."
Hồi tháng 5, 2018, tác giả SONG THAO (www.songthao.com) viết như vầy:
Hầu như toàn thể nhân loại văn minh coi việc đốt sách vở là một hành động man rợ. Vậy mà cuộc phần thư ác ôn này được cả hệ thống tuyên truyền của nhà nước nhảy xổ vào đánh phèng la cổ võ. Báo Sài Gòn Giải Phóng số ra ngày 25/5/1975 tường thuật sự việc: “Ngày 23/5/1975, trên nhiều đường phố Sài Gòn, “khí thế ra quân” của chiến dịch vô cùng sôi nổi: “Đoàn thanh niên nam nữ đi qua các đường phố và hô to nhiều khẩu hiệu đả đảo văn hóa ngoại lai đồi trụy mất gốc phản động. Đi đầu là xe phóng thanh với một biểu ngữ dài có ghi: ‘Đội thanh niên sinh viên học sinh xung kích bài trừ văn hoá dâm ô phản động’. Theo sau là sinh viên, học sinh sắp hàng bảy, hàng tám xuất phát từ trụ sở của lực lượng thanh niên tự vệ thành phố, số 4 Duy Tân. Đoàn diễn hành kéo dài có đến hàng cây số đường, tất cả mọi người đều có một tấm biểu ngữ trên tay. Ngay sau cuộc tuần hành trên đường phố của hàng chục ngàn thanh niên vệ binh, đồng bào và các tiệm sách đã đem nộp cho đội Quận 7 một số lượng sách báo đồi trụy phản động, tất cả là mười ba xe ba gác. Ngoài ra các hàng sách bày bán trên hai lề đường Lê Lợi, Công Lý cũng tự nguyện dọn sạch và đem nộp. Trên đường Hai Bà Trưng cũng có ba nhà sách tự động đem nộp trên hai mươi cuốn. Đặc biệt, cùng ngày này, 22/5/1975, nhà sách Phúc Bài, 186 Nguyễn Thiện Thuật, Sài Gòn đã tự nguyện đem nộp cho Hội Bài trừ Văn hoá đồi trụy phản động bốn ngàn cuốn sách các loại”.
Cũng trên báo Sài Gòn Giải Phóng, số ra ngày 24/10/1976, nhà báo nằm vùng Cung Văn đã hô hào:
Sách báo nọ, đừng mong ngóc dậy
Vì nhân dân, sẵn gậy cầm tay
Trừ căn, tuyệt nọc bọn nầy
Đánh cho tận gốc, đánh quay mòng mòng.
Theo tài liệu của nhà văn Trần Hoài Thư, chuyện đốt sách dưới mắt người ngoại quốc được đề cập trong cuốn “Nhật Ký Saigon 1975” của ông Walter Skrobanek, Giám Đốc một tổ chức từ thiện, ghi lại cũng vào ngày 23/5/1975: “Sáng nay người nước ngoài thêm một lần nữa không được phép đi vào trung tâm thành phố. Những người da trắng muốn làm điều đó bằng ô tô hay đi bộ đều bị đuổi trở ra mà không có một lời giải thích… Siriporn cũng hỏi lý do ngăn cấm nội thành, đặc biệt là đường Tự Do, đối với người nước ngoài. Nhún vai. Vào buổi tối, có hai phiên bản được lan truyền đi trong trung tâm, tại sao lại ngăn cấm: đốt sách phản động hay là một cuộc gặp gỡ nhiều căng thẳng giữa đại diện của hai phái Công giáo… Các sinh viên cách mạng đả phá tín ngưỡng cũng đã gõ cửa nhà Ariel, để thu thập văn học phản động và khiêu dâm. Chị của Ariel không cho họ vào nhà, mà chỉ giải thích rằng bà không biết đọc. Theo tường thuật của nhân viên chúng tôi thì các tác phẩm văn học Việt Trung như “Tam Quốc Chí” cũng thuộc vào hàng văn hóa đồi trụy như tạp chí tin tức Mỹ “Time”. Giá như các sinh viên đó biết rằng ví dụ như Kim Vân Kiều đang phục sinh lại ở Bắc Việt Nam và được diễn giải như là một phê bình văn học của phong trào chống phong kiến. Người ta nói rằng vào ngày 31 tháng Năm sẽ có một cuộc đốt sách lớn”.
Học giả Nguyễn Hiến Lê, người có nhiều sách đã xuất bản ở miền Nam, kể lại: “Một trong những công việc đầu tiên của chính quyền là hủy tất cả các ấn phẩm (sách, báo) của bộ Văn hóa ngụy, kể cả các bản dịch tác phẩm của Lê Quí Đôn, thơ Cao Bá Quát, Nguyễn Du; tự điển Pháp, Hoa, Anh cũng bị đốt…Sở Thông tin Văn hóa ra chỉ thị cho mỗi quận phái thanh niên đi xét sách phản động, đồi trụy trong mỗi nhà để đem về đốt. Bọn thanh niên đó đa số không biết ngoại ngữ, sách Việt cũng ít đọc, mà bảo họ kiểm duyệt như vậy thì tất nhiên phải làm bậy. Họ vào mỗi nhà, thấy sách Pháp, Anh là lượm, bất kỳ loại gì; sách Việt thì cứ tiểu thuyết là thu hết, chẳng kể nội dung ra sao. Lần đó sách ở Sài gòn bị đốt kha khá. Nghe nói các loại đồi trụy và kiếm hiệp chất đầy phòng một ông chủ thông tin quận, và mấy năm sau ông ấy kêu người lại bán với giá cao. Ông bạn Vương Hồng Sển có nhiều sách cổ, quí, lo lắng lắm mà cũng uất ức lắm, viết thư cho Sở Thông tin Văn hóa, giọng chua xót xin được giữ tủ sách, nếu không thì ông sẽ chết theo sách. Một độc giả lập một danh sách các tác phẩm của tôi mà ông ta có trong nhà, đem lại sở Thông tin hỏi thứ nào được phép giữ lại, nhân viên Thông tin chẳng cần ngó tên sách, khoát tay bảo: Hủy hết, hủy hết”.
Dân Sài Gòn sức mấy mà “hủy hết”. Họ tìm mọi cách cứu sách. Tôi lúc đó đau lòng đứng nhìn tủ sách tôi đã dầy công thu thập từ những ngày còn là học sinh trung học. Cũng cả ngàn cuốn chứ ít ỏi chi. Tuy không được bằng những tủ sách danh tiếng như của thầy Vương Hồng Sển và các nhà văn hóa khác nhưng cũng là máu thịt của mình. Sau khi đánh liều mang một số giấu trên trần nhà, số còn lại mang ra nhúm bếp hết. Dù sao sách cũng làm chín được nồi cơm! Nhà tôi lúc đó ở trong một con hẻm nên các “anh hùng băng đỏ” coi bộ cũng ngại xông pha. Họ vào những nhà mặt tiền cho mau chóng đạt được chỉ tiêu. Nhiều người mang sách báo ra bỏ bên vệ đường hoặc trong bụi cây khuất lấp để dân chúng ai muốn lượm cũng được. Dù sao cũng là một cách cứu sách, như người mẹ nghèo hoặc bị tình phụ bỏ trẻ sơ sanh ngoài đường để có đường sống cho con thơ.
Nhà văn Ngọc, một người trẻ còn theo bậc tiểu học vào năm 1975, là một người rất thích đọc sách kể lại trường hợp cứu sách của gia đình cô: “Lớn lên vào thời điểm chiến dịch kiểm kê văn hóa, tôi đáng lẽ cũng chịu chung cảnh bưng bít kiến thức như nhiều trẻ em Việt Nam hồi ấy nhưng may mắn được ở vùng Tân Quy có làng thương phế binh và cư xá cho công chức, sĩ quan, đa số người dân cùng chung hoàn cảnh nên đùm bọc thương yêu nhau, cán bộ phường xã cũng dĩ hoà vi quý. Đội kiểm kê gồm nhiều học trò cũ của má tôi nên tuy biết nhà tôi nổi tiếng có tủ sách lớn nhất vùng đã làm ngơ vì tiếc, chỉ kê vài cuốn giáo khoa cũ mà không tịch thu. Hàng xóm và các thầy cô giáo thấy vậy chở thêm sách lại cho tị nạn nhà tôi. Má tôi cẩn tắc vô ưu nên dù được bảo đảm vẫn đóng khóa sách cẩn thận. Nhà tôi có một tủ sắt loại locker cho cầu thủ trong sân vận động, cao tới nóc nhà. Má tôi tống hết sách báo vào đó, từ tạp chí Văn, Bách Khoa, sách Trung Hoa xưa, tiền chiến, Tự Lực Văn Đoàn, cho đến các tác giả bị liệt vào hạng phản động Nguyễn Mạnh Côn, Nguyễn Thụy Long, Mai Thảo, Chu Tử, Duyên Anh, Nguyễn Mộng Giác, Ngô Thế Vinh, Vũ Hoàng Chương, Nhất Tuấn, Nguyên Sa, Trần Dạ Từ, Phạm Công Thiện, Túy Hồng, Nhã Ca, Thụy Vũ … Một cô giáo còn chở lại cả tủ Quỳnh Dao. Má tôi khóa tủ sắt, dặn chị em tôi không được lấy sách ra đọc rồi bỏ lung tung lỡ có ai thấy, ai hỏi thì nói khóa tủ hư lâu rồi không mở được. Dĩ nhiên chị em tôi tránh sao khỏi tò mò, má tôi đi dạy là mở tủ lôi sách ra đọc ngấu nghiến, canh giờ má tôi sắp về thì gom sách cất khóa lại. Riêng bán nguyệt san Thời Nay, do số lượng quá nhiều (mỗi tháng hai số trong mười lăm năm) và cũng là tờ tạp chí yêu thích nhất, má tôi dành riêng một chỗ rất đặc biệt và an toàn. Dân miền Nam xưa chắc ai cũng biết cái garde-manger, người Bắc gọi là chạn thức ăn, phần trên có hai ngăn, hai cánh cửa tủ, giữa là ngăn trống để chai hũ, phần dưới không có ngăn nên rất rộng, chắc dành cho những bao hũ khổ lớn, có cửa đóng lại, là chỗ trú ẩn của bộ Thời Nay gia đình tôi. Đội kiểm kê có vào chắc cũng chẳng nghĩ tới xét lục ngăn thường đựng nước mắm, dưa cải v.v…này”.
Sức bật của người Sài Gòn vậy mà được việc. Chỉ khoảng hơn một tháng sau, sách cũ sống lại trên vỉa hè, nằm trên những tấm ni-lông của những con người không còn cách mưu sinh nào khác. Họ bán rất rẻ. Khách hàng gồm cả những bộ đội từ miền Bắc. Văn hóa “đồi trụy” rất được những con người xã hội chủ nghĩa mến mộ. Một trong những người ngồi bán sách trên lề đường là ông Khai Trí. Trong kho nhà sách và nhà xuất bản của ông vào thời điểm Sài Gòn sụp đổ chất đầy sách. Một phần bị dân chúng vào hôi của mang đi, một phần lớn bị tịch thu mang đi đốt. Theo nhà văn Nhật Tiến thì sau khi mất hàng triệu cuốn sách trong kho, ông Khai Trí đã đầu quân vào hàng ngũ bán sách trên lề đường. Ông bày bán ít cuốn truyện thiếu nhi do chính ông xuất bản!
Dân Sài Gòn coi sách như con đẻ, họ xúm vào cứu sách. Mỗi người yêu sách có cách cứu sách riêng. Nhưng tôi nghĩ không có người yêu sách nào hào hùng như nhân vật trong truyện ngắn “Để Tang Cho Sách” của nhà văn Khuất Đẩu. Ông mê sách, nhất là những sách quý. “Ông mê sách như người mê đồ cổ. Nghe ở đâu có sách quý là ông tìm tới dù có phải tốn kém tàu xe và phải bỏ ra cả một món tiền lớn để “rước” người có nhan như ngọc đó về, ông cũng dám chơi một phen cho thỏa chí. Như cuốn Tự vị của Paulus Của, nghe đâu như là ấn bản đầu tiên của một ông cụ nào đó bắc bực làm cao đến tận giời, ông tôi đã phải lặn lội vào tận xứ Thủ Dầu Một xa lắc xa lơ để mua cho bằng được. Công cuộc mua quyển sách đó, chẳng những khiến ông mất đến mấy chỉ vàng, mà còn ốm một trận thừa sống thiếu chết. Cuốn sách cũ đến nỗi như đã ngàn năm tuổi. Còn hơn một người chơi đồ cổ, ông tôi lại phải tốn thêm một món tiền và nhất là tốn rất nhiều thì giờ để nài nỉ và kiên nhẫn ngồi chờ anh thợ đóng sách đóng lại giùm. Lúc này quyển sách đối với ông như một con bệnh thập tử nhất sinh và anh thợ đóng sách cứ như một bác sĩ. Khi anh thợ tháo bung sách ra, ông đau nhói như thể gan ruột của mình cũng bị lôi ra như thế. Ông hồi hộp theo dõi từng mũi chỉ khâu, nín thở xem anh ta cắt xén, làm bìa. Cho đến khi sách được làm mới một cách khỏe mạnh, xinh đẹp, ông ôm quyển sách trước ngực như một người mẹ ôm đứa con bé bỏng vừa được bác sĩ cứu sống. Ông hết lời cảm ơn anh ta, đưa cho anh một tờ tiền lớn và hào phóng không nhận tiền thối lại. Đem quyển sách về nhà, ông lại mất cả buổi ngồi ngắm đến nỗi quên cả bữa cơm khiến bà tôi phải giục”. Đó là sách cổ.
Với sách mới ông mua mỗi thứ hai cuốn, một cuốn để đọc và cho mượn, một cuốn để cất trong tủ. Ông muốn cuốn sách cất giữ này trinh nguyên, còn giữ được lề. Không biết có ai còn nhớ được những cuốn sách in thời xưa. Lề sách không bị cắt, trang này còn dính với trang kia. Không biết vì muốn phòng ngừa nạn đọc lén sách hay vì lý do nào khác. Muốn đọc phải dùng dao dọc những trang dính ấy ra. Dao dùng thường phải thật sắc để trang giấy không bị nham nhúa. Giữ sách đã vậy, đọc sách, với ông, là một…nghi lễ. “Đối với ông, đọc sách là để được tiếp cận với những tâm hồn ngoại hạng, cho nên trước hết phải tắm rửa sạch sẽ, ăn mặc chỉnh tề, phải “dọn mình” như con chiên quỳ trước Chúa, như nhà sư đảnh lễ trước bàn thờ Phật. Chẳng những sạch ở phần xác mà còn sạch cả phần hồn. Nghĩa là không để những giận hờn phiền muộn hay những ý nghĩ ô trọc dính bám cho dù chỉ một tí trong đầu. Chỉ đọc trong lúc thanh tịnh giữa khuya hay khi gần sáng tinh mơ. Đọc với hương trầm cộng với mùi hương ngai ngái của giấy mực, hương của sương đêm loáng thoáng hay hương của nước mưa mát dịu. Đọc là mở hồn ra để hơi thở của sách ùa vào căng buồm lên cho con thuyền bé nhỏ của mình được dọc ngang trên biển học mông mênh”. Tháng 5 năm ấy, sách của ông cũng bị bức tử như mọi sách khác. Ông suy nghĩ, không phải để cứu sách mà làm sao để cho sách có một cái chết xứng đáng với lòng tin yêu và kính trọng của ông. Sau nhiều đêm mất ngủ, ông nghĩ ra cách chọn cho sách một cái chết dũng cảm. Đó là chính ông tự mình đốt sách. “Đó là một đêm tháng năm lặng gió. Cây cối im ngủ. Những ngôi sao như tan đi trong khói trời mờ đục. Ông tôi cử hành lễ đốt sách cũng bi tráng và lẫm liệt như Huấn Cao cho chữ trong ngục. Ông mặc toàn đồ trắng, cắm một cây đuốc giữa trời, khấn khứa rì rầm rồi lạy bốn hướng mỗi nơi một lạy. Xong ông lấy cây đuốc đang cháy đặt vào giữa tháp. Dứt khoát và quyết liệt như cái cách các võ sĩ đạo đâm kiếm vào bụng. Lửa bắt rất nhanh, chỉ trong phút chốc đã bắn vọt lên đầu ngọn tháp. Đã nghe mùi mực và mùi giấy. Đã nghe tiếng vặn mình của các bìa sách. Đã nghe những âm thanh líu ríu như run như rẩy của những trang sách méo mó cong vênh. Lửa trào ra như từ miệng hỏa diệm sơn. Lửa ôm choàng lấy sách, hôn dữ dội bằng đôi môi bỏng cháy. Sau cùng, cái tháp bằng sách đỏ rực như một trái tim để lộn ngược. Ông tôi ngồi xếp bằng, cố giữ nét mặt trầm tĩnh một cách cao cả. Không một giọt nước mắt cho dù là vì khói cay xè”. Sách do ông rứt ruột tự tay châm lửa đốt thành những đống tro tàn nằm im như những tử thi. Với ông, đám tro này vẫn là sách. Ông đặt làm những chiếc hộp để đựng đám tro này. Tất cả tên những cuốn sách bị đốt đều được viết thành những tấm bia, xếp đều trong chiếc tủ giờ đã vắng sách. Tủ sách đã biến thành một nghĩa trang. Ông chít khăn trắng, lên nhang đèn, cung kính khấn vái, miệng bật ra tiếng khóc lẩm nhẩm những tiếng: ta là kẻ có tội. Chắc là cái tội không giữ được sách. Từ đó ông ăn ít, ngủ ít. Ông thường đem những tấm bia xuống ngắm hàng giờ như đang đọc sách. Mỗi tấm bia gợi nhớ tới màu bìa, co chữ, tranh vẽ và cả nội dung sách mà chỉ có ông mới nhớ được. Rồi ông không ăn, cũng không ngủ, người khô kiệt tái xám. “Buổi chiều cuối cùng ngồi bóp chân cho ông, tôi nghe ông hỏi, cháu thấy ông thế nào? Tôi nói, dạ, ông nên ăn chút cháo, trông ông gầy lắm. Không phải, ông nói, da ông thế nào, đã ngã thành màu đất chưa? Không biết da màu đất là màu gì, tôi nói đại, chưa ông à. Ngã màu đất là sắp chết đấy cháu, ông nói. Ông đã có ý để lại sách cho cháu, nhưng ta tính làm sao được bằng trời tính. Cháu nhớ giữ giùm ông cái tủ và mấy cái kệ. Nghe ông nói, tôi thấy da ông quả thật rất giống với màu đất bạc phếch, lạnh lẽo ở nghĩa địa. Da ông là da của một người đã chết từ lâu nhưng chưa chôn. Hay là ông đã chết từ cái đêm hôm ấy. Hồn ông đã cùng với hồn sách nương theo khói bay lên tận trời cao. Cái miền đất ồn ào đầy ô trọc và thù hận này biết đến bao giờ mới lại có được những con người, những quyển sách biết yêu quý tương kính lẫn nhau như thế. Chính lúc này tôi mới thấy thấm thía nỗi đau mất sách của ông. Tôi vừa buông tay ra thì ông ngừng thở. Ông chết nhẹ nhàng như gấp lại một cuốn sách. Tính ra, ông đã để tang cho sách đúng một trăm ngày”.
5/2018